Samfunnsliv

På kvinnedagen les eg fr.martinsen. Ljoset i mørkret! Som seier «8. mars er en dag for å diskutere endringer, for menn også. Ikke en festdag med ballonger og gratulasjoner.» Som angrip det uangripelege og til overmål syner kor viktig det er å gjere det.

Oslo kl. 05.00 november 1973

Nattnorge, blåsvart
og en gordisk knute av kraftførende kabler.
Jeg konstaterer dette idet jeg passerer verftet
og de rødgule lysene på oljeplattformen

der skiftarbeid pågår. Borte ved sidesporet
huker en eldre mann seg ned og plukker en sneip,
etter å ha ligget noen frosne timer i en tom
jernbanevogn. Dette er nedskrevet vel 1000 år

etter Harald Hårfagres kirurgiske inngrep,
og en snau halvtime før vi påbegynner rigging
til bananlossing. På vegne av Norge
roper Aftenpostens førsteside etter arbeidskraft.

(Bjørn Aamodt. Frå Knuter, mulm og andre dikt 1980)

Månadens dikt er avskrive 20 år og ein dag etter røystinga om norsk EU-medlemsskap i 1994. I den grad månadens dikt skal vere med på jubileumsfeiringa, verkar det rett at det er Bjørn Aamodt som får stå for det. Kjartan Fløgstad kallar Aamodt vår siste klassiske arbeidardiktar. Likevel, eller difor: Gløym aldri 28.11.1994!

etter 22. juli

etter at vi blei sprengt i filler
etter at fredagen fall ut av hendene på oss
etter at vi måtte lære oss norsk på ny
etter at sorga strekte seg heilt opp til håret
etter at dagane tok til å regne ned over oss

orda overlever ein 9mm glock
kjærleiken er kraftigare enn ei 500 kilos bombe
å halde hender er mektigare enn ladegrepet
eit lite kyss er viktigare enn 1500 sider med hat
eit vi er så mykje meir enn eit eg

det kjem eit nytt 22. juli, det må jo det
ferja skal frakte fleire bankande hjarte over
telta skal bli slått opp på grønt gras
morgonsola skal kysse øya vaken
hei, hei, på tide å stå opp og endre verda

Frode Grytten

Denne teksten vart skriven og publisert i Nationen sommaren for tre år sidan, då Vickan gifte seg. I høve bryllaupet til syster hennar i dag, smeller eg atter til med han.

*

Eg hadde ein stor dag på sofaen for ei veke sidan, då den svenske kronprinsessa gifte seg med Daniel Westling frå Ockelbo. Eit av dei største augneblinka var på slottsbalkongen, då Victoria greip mikrofonen framfor ein halv million menneske i Stockholms gater og nokre millionar til framfor skjermen, og takka det svenske folket for at ”…ni har gett mig min prins”.

Ein genistrek! Den svenske kronprinsessa tok tak i det som har vore vurdert som det svakaste ved prins Daniel – det gjennomsnittlege og ordinære. Samanlikna med den fallerte Mette-Marit, bohemske Ari Behn eller sobre Mary av Danmark, er prins Daniel mannen utan eigenskapar. Han er berre fleirtalsvanleg. Men Victoria greip nettopp dette eine, det ikkje-spesielle, og ho lyfte det opp og let det skine. Prins Daniel vart symbolet for sjølve folket.

Sjølvsagt er dette eit skodebrød. Ja, Daniel Westling verkar enkel – fordi han har keisame interesser (berre sport?) og avgrensa kompetanse (berre sport?). Men at mannen er enkel, gjer han ikkje nødvendigvis til ein av folket. Daniel Westling vart introdusert for den svenske kronprinsessa gjennom andre i kongefamilien. Fordi han eig eit eksklusivt treningssenter i Stockholm, har han i årevis menga seg med den svenske hovudstadsoverklassen. Prins Daniel er ikkje ein pojke av folket, men ein herre av hoffet – og det var han lenge før han møtte den svenske tronarvingen. Soga om Victoria og Daniel er ikkje eit eventyr om prinsessa og oskeladden, men eit typisk døme på at kongelege, som alle oss andre, finn partnarar som rører seg innanfor det smale synsfeltet som me no ein gong har.

Men journalistar og kommentatorar ser det enkle (og keisame) ved Daniel og trur det er folkelegheit. Denne media-utbreidde ideen om at det banale og uspennande ved menneske er det som gjer dei folkelege, vart ekstra tydeleg under bryllaupsmiddagen. Då far til prins Daniel fekk ordet, heldt kommentatorane pusten. Olle Westling frå Ockelbo, ein mann av folket, skal tale i kongens gjestebod! Korleis skal dette gå?

I motsetning til tilfellet Daniel, har eg ingen problem med å godta at pappa Olle er ein folkets mann. Han bur framleis i rekkjehuset i grenda si, går i tytebærskogen og har vore sosialsjef i nabokommunen. Men gjer dette han enkel og banal? Olle frå Ockelbo heldt ein velformulert, reflektert og langt frå enkel tale til brureparet, og gjekk svenskekongen ein høg gang. Men ekspertane var skiftevis vonbrotne og fortusta: Korleis var det mogleg at ein mann av folket kunne tale slik?

Det er mogleg fordi Olle frå Ockelbo representerer det folket som hovudstadsavisene og hovudstadsoverklassen aldri ser, men som nettopp er ein vesentleg del av det folkelege. Olle representerer det opplyste og veltalande, det politisk og konstitusjonelt skolerte, organisasjonsarbeidet, etatsleiinga, formannskapet, lagsleiinga, han representerer dei som held talar på nasjonaldagen og innlegg på møte, dei som opptrer på lokale kulturarrangement, som forsvarar budsjett og som legg fram saker på jobb og som bloggar og diskuterer. Slik er sjølve folket i ein kvar svensk – og norsk – kommune.

Truleg hadde ikkje overraskinga over Olle vore like stor om han var ein statleg byråkrat eller næringslivsleiar frå Stockholm i staden for ein kommunal mellomleiar i distrikts-Sverige. Difor var den aller største bryllaupsaugneblinken då Olle frå Ockelbo i nokre få minuttar omdefinerte det folkelege framfor den skandinaviske media-dumskapen.

Storesyster står for plakaten, Per Sivle for diktet:

17. mai

So kom du då atter, du sæle dag,
du er no vår eigen, du!
Og alltid so kjem du med vår og song
og alltid med liv og tru.

Du stend der med lauvkrans, du fridomsbrud,
det lyser so friskt og klårt.
Og alt medan kransen inkje vert gul,
so veit me, at Noreg er vårt.

(frå Skaldemaal 1896, varsamt modernisert av meg.)

Sjå elles Alfred Fidjestøl om Sivles forfattarskap her.

Dette har vore ein dag med kanskje nok lyrikk på sosiale medium. Men det har òg vore ein dag der rekordmange har gått i 1. mai-tog i Dale for å seie nei til nedlegging av Dale vgs. Så då høver det likevel å minne om sunnfjordbygdas store son som arbeidardiktar. «Til den norske landarbeidar» (1939) er Jakob Sandes mest kjende av denne typen, og her finn me mellom anna:

Bringa di saman klemdest i redsle for brand og bål,
til veik for deg sjølv du skjemdest og vraka ditt tungemål.

Men om landarbeidaren er det mest kjende av Sandes agitasjonsdikt, er det ikkje det mest arge. Det er det «Krossen og slegga» som er, også dette frå samlinga Nye dikt i 1939. Jørgen Alisøy har komponert ein vakker, trist marsj til, ein melodi som gjer diktet til ein flott song.

Krossen og slegga

Du som til vinst for andre, forførd som eit blinda dyr,
lyt krøkt under krossen vandre i trældomens seige myr.
Du som all livsens lukke lyt nedtrødd i søyla sjå
og utan eingong å mukke let tuktarens vilje rå:

Ser du den jordgrå bylgje av duvande kross ved kross?
Eit villfare jammersfylgje, der kvar ein del av oss.
Ser du den nakne planken som tyngjer din bror i kne?
Og kjenner du reisingstanken som ligg i det tunge tre?

Trugande likt ei slegge ris det frå himmelrand:
Hammar og skaft har begge, og sjølv har du arm og hand!
Armods- og vanmaktsmerket med trældomens blodsegl på,
reis det for fridomsverket: Lyft krossen av herda og slå!

I går, 8. mars 2013, fekk eg lov å halde appell i Løa i Klokkargarden i Dale i regi av Litteraturmisjonen. Det var etter at me hadde sett Thea Stabell i Babettes gjestebud i Trudvang og deretter gått Steia, forbi Nikka Vonen-bautaen og ned til Jakob Sande-tunet. I dag er ein omarbeidd versjon av appellen kronikk i Firda. Teksten finn de under faksimilen.

Bygdefeminisme for stemmerett

Camilla Collett. Aasta Hansteen. Gina Krog. Cecilie Thoresen. Randi Blehr. Kristine Bonnevie. Dette er kvinner som vert framstilte som pionerar i kampen for den norske kvinnerøysteretten, som vi feirar 100-årsjubileum for i år. I 1913 var Noreg det fjerde landet i verda som innførte røysterett for kvinner.

Smak på namna: Collett, Hansteen, Krog, Blehr. Dette er ikkje akkurat norske småbrukarar og arbeidarar. Det er namna til den øvre middelklassen og til borgarskapets døtrer. Historiebøkene fortel oss då òg at det var dei ugifte borgarskaps- og middelklassekvinnene i dei største byane som dreiv kvinnerøysterettskampen dei tre-fire tiåra før 1913. Ugifte kvinner måtte ha inntekt, og dermed òg utdanning og jobb. Dei arbeidde gjerne som lærarar og guvernanter og betalte såleis skatt som menn. Likevel hadde dei ikkje røysterett ved politiske val, fordi dei var kvinner.

Den norske kvinnekampen byrja for alvor i 1870-åra. Det skuldast sjølvsagt storpolitiske hendingar, men òg den britiske filosofen John Stuart Mills bok Om kvinnenes undertrykkelse. Boka kom ut i 1869 og vart raskt ein viktig vegvisar for kvinnestemmerettsaktivistar i heile Europa. 1869 var òg det året Nikka Vonen starta jenteskulen sin i Dale. Det var ein skule for borgarskapsjenter frå heile landet, jenter frå den norske eliten. Mange av elevane herfrå vart sjølve kjende skulefolk, lærarinner og skribentar, og vart såleis med i den urbane kvinnerørsla som aktivistar for kvinnerøysterett rundt hundreårsskiftet.

Men kva med alle andre norske kvinner? Dei som ikkje heitte Hansteen og Bonnevie, men Myklebust og Brendehaug? Dei som ikkje budde på Frogner i Kristiania, men i småbygder i Sogn og Fjordane? Kva med våre formødrer, var dei ikkje med i kampen for røysterett?

Nei, dei var ikkje det, om ein skal ein tru norske historiebøker. Men så skal ein ikkje alltid tru på bøkene. Lat oss no sjå på Nikka Vonen i Dale. Ho starta ein jenteskule som var oppsiktsvekkjande i si tid. Skulen var sterkt inspirert av grundtvigianske opplæringsprinsipp, altså den same ideologien som den norske folkehøgskulerørsla var forma etter.  Det var òg ei rørsle som verkeleg kom i siget på Nikka Vonen si tid. 30-40 slike skular vart skipa frå midt på 1860-talet til midt på 1870-talet. Som skuleideologi er grundtvigianismen kanskje mest kjend for ‘det levande ordet’, og som kritikk av pugg og autoritetstru. Mindre kjent er det at dei grundtvigianske skulane gav jenter tilgjenge og dreiv fellesundervisning med gutar og jenter mykje tidlegare enn alle andre vidaregåande skuleslag i Noreg. Like viktig var det at desse skulane underviste jentene i meir enn dei typiske jentefaga: Dei fekk lære rekning, lesing, skriving, historie og geografi.

Folkehøgskulane låg på dei norske bygdene. Norske bygdejenter fekk altså alt frå 1860-talet sjansen til å gå på skular som gav dei allmenndanning og kunnskap. Nikka Vonen hadde sjølv gått på skule i Davik. Det var ikkje ein folkehøgskule, men han skal ha vore svært påverka av grundtvigianismen. Kanskje tok Nikka Vonen med seg eit kvinnepolitisk medvit herfrå. Ho gjorde iallfall mykje som var utypisk for kvinner i samtida: Ho var fjellklatrar, ho var mellom dei fyrste i landet som publiserte tekstar på nynorsk og ho hadde eit stort nettverk av norske intellektuelle – både menn og kvinner.

Den grundtvigianske skuletradisjonen som Nikka Vonen var ein del av, ser ut til å ha vore kjernen i ein bygdefeministisk tradisjon i norsk historie. Det er ein tradisjon som diverre er underkommunisert og underforska, men som likevel var heilt sentral for innføringa av kvinnestemmeretten i 1913. På ei rekkje stader i Noreg, særleg rundt folkehøgskulane, men òg i andre bygder, vart det etablert sterke miljø og organisasjonar av bygdekvinner som kjempa for kvinnerøysterett rundt hundreårsskiftet. Desse miljøa hadde mykje å seie for opprettinga av Landskvinnestemmerettsforeningen (LKSF) i 1898, som var ein utbrytarorganisasjon frå Kvinnestemmerettsforeningen. Sistnemnde hadde lenge vore kritisert for å berre vere oppteken av urbane middelklassekvinner sin situasjon. Til slutt sprakk han.

Den nye organisasjonen bygde seg raskt opp til ei stor samanslutning av kvinner frå heile landet. Den største bragda til LKSF var i 1905, rett før den nasjonale folkerøystinga om oppløysing av unionen med Sverige. Unionsoppløysing var det brennande spørsmålet mellom alle på den tida, men kvinner fekk ikkje vere med på å røyste over saka. Dermed sette LKSF i gang ei storstila innsamling av kvinneunderskrifter mot union. På berre tre veker vart det samla inn nærare 300 000 kvinneunderskrifter frå heile landet – og det om sommaren, i slåtten, i eit tid med sein postgang og dårleg infrastruktur.

Norske kvinner over heile landet hadde vist dei unionskritiske venstrepolitikarane at dei tok politisk ansvar. «Kvinnenes folkeavstemming», som ho vart kalla, vart dermed det sterkaste argumentet for allmenn kvinnerøysterett etter 1905. Denne røystinga kom i stand fordi kvinnesak var vorte til bygdekvinnesak, og årets hundreårsjubileum kjem såleis som resultat av ei bygdefeministisk rørsle som hadde vakse seg sterk kring 1905. Det er altså ikkje berre røysterettskampen til kvinnene i det urbane borgarskapet vi feirar i dag, det er òg kampen til våre tidlegare sambygdingar i Fjordane og i Sogn.

Teksten min om opptakskrav til lærarutdanninga var kronikk i Sogn Avis laurdag 24. november. Eg vil òg tilrå Øystein Heggelund, fyrsteamanuensis i engelsk ved Høgskulen i Telemark, sin kronikk i Klassekampen 20. november. Han skriv om det same som meg, berre betre. Ein versjon av teksten hans ligg her.

Ikkje kan dei rekne og ikkje kan dei lese. Sjokkmeldingane om elendige norske lærarstudentar vil ingen ende ta. Kanskje er det då ikkje så underleg at mange tek til orde for ei løysing som glimrar som gull: høgare opptakskrav for lærarstudentar.

Men kva skjer når dette framlegget møter harde fakta? No er rammeplanen for praktisk-pedagogisk utdanning (PPU) på høyring. PPU inneber eitt år med lærarutdanning på toppen av ein universitets- eller høgskulegrad. Dette året kan ein ta etter ein 3-årig bachelor, for å bli adjunkt, eller etter ein 5-årig master, for å bli lektor. Mange adjunktar og lektorar jobbar i vidaregåande skule.

Kunnskapsdepartementet meiner opptakskravet til denne utdanninga må skjerpast. Ein skal ikkje lenger kome inn med berre bachelor; ein må ha master. Men i 2011 var det berre 450 av totalt 1851 uteksaminerte PPU-studentar i Noreg som hadde mastergrad. Går forslaget til Kristin Halvorsens departement igjennom, får ein berre utdanna ein fjerdedel av dagens PPU-studentar, og det i ein situasjon med stor lærarmangel på landsbasis. Noreg manglar no 2000 lærarar, ein mangel som vil auke med om lag 1000 i året fram til 2020.

Somme tek òg til orde for strengare karakterkrav for å kome inn på den vanlege grunnskulelærarutdanninga. Dagens minstekrav i matematikk og norsk er karakteren 3, men Høgre og Venstre meiner kravet må vere 4. Problemet er at få av dagens lærarstudentar har ein så god mattekarakter som 4 frå vidaregåande. Forslaget om 4 i basisfaga ville kanskje gjeve studentar som i snitt var flinkare, men det ville òg ha ført til langt, langt færre lærarstudentar og (dermed) lærarar.

Frå eit urbant perspektiv framstår nok ikkje nasjonal lærarmangel som noko krise, iallfall ikkje ved fyrste augnekast. Historia viser oss kven og kva for område som vert hardast råka av generelt lærarunderskot: Det er skulane som ligg lengst frå dei største utdanningsinstitusjonane som må fylle opp undervisningsstillingar med ukvalifiserte folk.

Om forslaga går igjennom, vil dessutan endå fleire skular kome til å liggje endå lenger frå lærarutdanningane. Svært mange lærarutdanningar vil nemleg bli nedlagde. Dei færraste høgskular har nok PPU-søkjarar med master til at ein kan forsvare å halde oppe tilbodet. Såleis vil dei ikkje lenger kunne utdanne lærarar for vidaregåande skule. På same vis vil dei færraste høgskular ha nok lærarskulesøkjarar med 4 i matte og norsk til at ein kan drive vidare. Dermed vil ein miste mange desentraliserte grunnskulelærarutdanningar også.

Distrikts-Noreg vert altså dobbelt råka om framlegga om skjerpa opptakskrav til lærarutdanninga går igjennom. For det fyrste vil dette føre til nasjonal lærarmangel, noko som igjen medfører fleire ufaglærte i skulane på bygdene, fordi dei kvalifiserte trekkjer til byane. For det andre vil slike opptakskrav føre til nedlegging av dei utdanningsinstitusjonane som til no har vore viktigast for å forsyne distriktskommunar med kvalifisert arbeidskraft. Resultatet er endå fleire ufaglærte inn i skulane.

Den gylne intensjonen med opptaksforslaga er å heve lærarkvaliteten. Den steingrå konsekvensen er ein dårlegare skule. Dersom strategien er å gje yrket høgare status, finst det klokare tiltak enn å gjere lærarkvalifikasjonar til eit knappheitsgode. Å fylle stadig fleire undervisningsstillingar med ufaglærte, vil svekkje den norske skulen. Ein dårlegare skule gjer slett ikkje læraryrket meir attraktivt. Også skuleleiarar, lærarar, elevar og foreldre i byar med store utdanningsinstitusjonar tener såleis på å gå imot auka opptakskrav til lærarutdanninga.

(Dagens laurdagsspalte i Nationen)

For eit par veker sidan, i USA. Ein anonym mann tek eit bilete av den unge studenten Balpreet Kaur. Ho står i ein tilfeldig kø og veit ikkje at ho vert fotografert, der ho fiklar med mobilen sin. Ho har flippfloppar, t-skjorte og turban, og dessutan bart, skjegg og svarte kotelettar som stikk tydeleg fram under hovudplagget hennar.

Den anonyme mannen legg biletet ut på ‘funny’-sidene til den populære nettstaden Reddit, saman med ein morosam kommentar om «this», som han kallar Kaur. Biletet spreier seg som eld i turt skjegg, og kaskadar av æsj-kommentarar fylgjer. Også dei av oss som er for danna til å leggje att ukoselege kommentarar, tenkjer kanskje det: æsj. Ei ung kvinne med bart og kinnskjegg. Det må vere noko sosialt gale med henne?

Denne laurdagen, i Noreg. Facebook-flaumen min er, som han har vore dei siste månadene, fylt av mine flinke og rasjonelle veners irritasjon over homeopatar, engledamer, nålestikking, healing, spådomar, synske og anna rør. Og eg er samd med skeptikarane. Eg deler irritasjonen over korleis folk vert lurte, loppa for peng og i verste fall får øydelagt helsa si av griske kvakksalvarar, men kanskje aller mest over kor himla dumme desse kvakksalvarane er, over kor dårleg dei argumenterer, og eg deler tilsvarande skadefryd når tv-program og bloggarar blottstiller alternativ-humbugen.

Me ynskjer jo at borna våre skal vekse opp i samfunn der det beste argumentet vinn, der rasjonell tenking dankar ut mytar og overtru. Så eg ser på ungane mine, dei to jentene og guten, og prøver å tenkje på kor uheldig englesnakk, akupunktur, og fjernhealing er for dei og det samfunnet dei skal vekse opp i.

Og eg må slå fast at eg ikkje er redd på ein flekk. Jau då, det er irrasjonell bullshit. Men det er irrasjonell bullshit som råkar langt snevrare og gjer langt mindre skade enn den irrasjonaliteten som alle jenter, definitivt òg Balpreet Kaur, vert møtte med kvar dag, heile livet. Også av slike flinke og rasjonelle som oss, fordi me ikkje orkar ta eigne oppgjer med nedarva overtru om kvinnekroppen.

Eg trur ikkje på spådamer og varme hender. Men eg kjenner at eg vert mykje meir bekymra for framtida, for alle ungar, og særleg for alle jenter, når eg tenkjer på kor mange timar, kor mykje energi, kor mykje helse og kor mange kroner kvinner kastar bort på irrasjonell kroppsmanipulering, på anti-aldring, tvangstrening, sminke, sol og svolt. Når eg tenkjer på botox på billigsal og dei stadig lengre køane av jenter som vil operere underliva sine fordi dei ikkje er yndige nok nedantil. Eg tenkjer på alle skepsisbloggane og alle tv-programma som ikkje finst om korleis jenter vert lurte av den verkeleg vonde alternativindustrien, ein industri som, til dømes, lokkar dei til å bruke endelaust med tid, peng og krefter på å farge og plukke av seg alle hår. Sjølv om dette beviseleg skader kroppen og helsa. Og eg merkar at eg byrjar å tenkje på Snåsamannen og Märtha som litt mindre viktige.

Då Balpreet Kaur oppdaga at skjegget hennar hadde vorte eit nettfenomen, skreiv ho eit innlegg på den opphavlege diskusjonstråden.  – Eg innser at folk ofte tek feil av kjønnet mitt, seier ho, – men me sikhar trur på kroppens heilagdom. Kaur skriv at ho ser på kroppen sin som ei verdfull gåve som ho har fått av nokon som er glad i henne, og som ho difor ikkje vil avvise. Og dermed kjenner ho seg heller ikkje skamfull eller audmyka over oppstyret biletet av henne har vekt: «Because it’s who I am».

1-0 til religiøs rasjonalitet over overtruiske venleiksideal. Eg trur me rasjonelle skeptikarar har noko å lære.

*

Og dette var laurdagsspalta i Nationen i går.