Nynorskliv

Kom o kom til litteraturhuset i Bergen siste fredagen i september! Då vert det seminar om fridom og språkrørsle i regi av Vestmannalaget.

Programmet seier:

I samband med 200-årsminnet for Ivar Aaasen skipar Vestmannalaget til seminar om ”Målreising, fridomsstrev og nasjonsbyggjing” på Litteraturhuset i Bergen fredag 27. september frå kl 14 til kl 18.

Programmet ser slik ut:

14.00 Kjartan Fløgstad: ”Ein nynorsk renessanse”
14.30 Eli Bjørhusdal:  ”Føregangskvinner i målstriden”
15.00 Oskar Vistdal: ”Internasjonalt blikk på norsk måltilstand: Georg Sauerwein”
15.30 Kaffipause
16.15 Johannes Nymark: ”Katalansk målreising og fridomsstrev”
16.45 Oddmund Løkensgard Hoel: ”Nasjonsbyggjing på norsk”.

Familiært!

og mine born.

Ivar Aasen 200 år i dag!

Høgskulen i Sogn og Fjordane har no sendt inn sin respons til Utdanningsdirektoratet sitt framlegg til ny læreplan i norsk. Det er eg som er kontaktpersonen til HiSF i denne saka, ettersom det er norskseksjonen som står for den konkrete uforminga av høyringssvaret. Les HiSF-meldinga om høyringssvaret her.

Her er den lange versjonen:

HiSF vil styrke nynorsk i ny læreplan

HiSF 11.2.2013
Utdanningsdirektoratet har sendt framlegg til reviderte læreplanar på høyring. Høgskulen i Sogn og Fjordane leverte 11. februar eit kritisk høyringssvar til læreplanen i norsk. Statusen til nynorsk i opplæringa har stått sentralt i diskusjonane om den nye læreplanen. HiSF er ikkje nøgd med framlegget.

Vurderingsordningar for sidemål
Det har vore mest diskusjon om vurderingsordningane for sidemål. Utdanningsdirektoratet har lansert tre alternative «pakkeløysingar» for vurdering i hovudmål og sidemål. HiSF støttar alternativ 1, som svarer til dagens ordning. Det inneheld separate standpunktkarakter i sidemål både på ungdomssteget og på Vg1, Vg2 og Vg3 på studieførebuande utdanningsprogram, og separate eksamensdagar i sidemål og hovudmål etter 10. klasse, dersom elevane kjem opp i norsk.

HiSF går imot både alternativ 2 og 3. I alternativ 3 vil ikkje elevane gå ut av grunnskulen eller studieførebuande utdanningsprogram med separate karakterar i sidemål i det heile. I alternativ 2 får ikkje elevane separat standpunktkarakter.

Separate standpunktkarakterar i sidemål
HiSF ser det som avgjerande å halde på separate standpunktkarakterar i sidemål, oftast nynorsk, både på ungdomssteget og på studieførebuande utdanningsprogram. Standpunktkarakterar er den breiaste og mest tydelege vurderinga elevane kan få av kor dei står fagleg. For elevar som ikkje går vidare på studieførebuande utdanningsprogram og som heller ikkje kjem opp i skriftleg eksamen i norsk etter 10. klasse, er standpunktkarakterar i hovudmål og sidemål den einaste formelle dokumentasjonen dei vil ha på kompetanse i nynorsk og bokmål. For dei fleste vil det då i praksis vere nynorskkompetansen dei ikkje har dokumentasjon på. Det vil vere uheldig både for elevane og for arbeidsgjevarar i nynorskområde og offentleg forvaltning om ein i framtida ikkje skulle ha denne formelle dokumentasjonen på språkkompetanse. Sidemålet vil òg tape status og merksemd i undervisninga dersom det ikkje er ein eksamensdisiplin der elevane og indirekte skulane sine prestasjonar vert målte gjennom ei eksamensordning.

HiSF er heller ikkje nøgd med den svake legitimeringa av sidemålsordninga og den norske fleirspråksituasjonen. Skulen og norskfaget har med rette vorte kritisert på dette punktet, mellom anna av kunnskapsminister Kristin Halvorsen, men læreplanframlegget er ikkje betre enn gjeldande læreplan. Det må bli tydeleg at opplæringspolitikken er nært knytt til overordna målsetnader i norsk språkpolitikk om offisiell jamstilling mellom dei to norske skriftspråka.

Eigne språktradisjonar
Noreg fekk alt for hundre år sidan ein moderne og liberal statleg språkpolitikk, som har ivareteke det mest utsette språksamfunnet/språkgruppa og dermed òg den norske toskriftspråklegheita. Nynorsk og bokmål er eigne språktradisjonar, og den rettslege likestillinga er forankra i ideen om at båe språk er ein kulturell verdi for kvart av de to språkbrukargruppene, og at dei samla er eit heilt sentralt uttrykk for norsk identitet og historie. Opplæring i både nynorsk og bokmål er òg avgjerande for at nynorskbrukarar skal kunne gjere bruk av sine språklege rettar, og for at nynorsk skal kunne brukast og vere synleg som bruksspråk i alle deler av samfunnet. Nynorsk og bokmål er med på å gjere Noreg til eit fleirspråkleg samfunn. Dette er både ein kollektiv, kulturell ressurs og ein ressurs for våre individuelle språkkompetansar.

Den nye læreplanen i norsk skal setjast i verk frå hausten 2013.

Då får eg til å tilrå denne boka, Kva skal vi med sidemål. Ho kom ut for om lag ei veke sidan og er redigert av Janne Nygård og Vebjørn Sture.

Dette seier forlaget (altså Samlaget):

«Kvifor må elevar lære både nynorsk og bokmål? Denne pamfletten går rett inn i det vanskelege og viktige ordskiftet om sidemål. Dei unge forfattarane legg fram ein god og grundig argumentasjon for kvifor opplæring i begge dei norske språka er viktig, både for den enkelte og samfunnet. Er norskundervisninga god nok? Og korleis burde norskfaget eigentleg sjå ut? Les om fordelane med å lære både nynorsk og bokmål, og korleis vi kan lukkast med det. Med bidragsytarar som Øystein Vangsnes, Gunnar Skirbekk og Eli Bjørhusdal tek pamfletten føre seg både den faglege og den politiske sida ved spørsmålet. Denne boka er både for dei som berre vil ha svar på kvifor vi har sidemål i skulen og for dei som leitar etter harde fakta og gjennomtenkte resonnement.»

Så, kva leitar du etter?

He he.

Senter for nynorsk i opplæringa har publisert temaheftet Tospråk og danning her. Slik sluttar teksten min, «Kritiske merknader til einskapsprinsippet i norskfaget»:

Det spesielle med Noreg er at våre to språksamfunn har to innbyrdes forståelege språk og at språksamfunna er så integrerte i kvarandre. Andre statar kan sjå det som mest tenleg å skilje ulike språk i ulike fag, som det vert gjort med engelsk og irsk i Irland. Hjå oss kan det vere mest gunstig å samle undervisninga i dei to språka innanfor same morsmålsfag, slik det alltid har vore gjort. Men poenget er det same: Her er to språk som er i bruk i landet og som både av prinsipielle rettsgrunnar og av praktiske språkbruksgrunnar må vere dokumentert allmennkunnskap hjå alle innbyggjarar. Dersom det å samle undervisninga i dei to språka i same norskfag skulle vise seg å vere eit trugsmål mot det minst brukte av dei to språka, får me heller reise spørsmålet om nynorsken er betre tent med eit kløyvt norskfag; i eitt fag for fyrsteskriftspråk og i eitt fag for andreskriftspråk.

kalenderblad/november

alltid på reise, tidlege morgonmenneske
ned i forstadsbanane
fuglar og små barn, dagar på reise
langsetter dei brukte vegane i primstavens tre
slik gamle kvinner er på reise to og tre frå eit hus til eit anna
lutar seg framover,
spenner røystene sine ut i vinden

november, det er eit smil einkvan stad
det blir borte før det når fram til synsnervene våre
i gatekryssa restaurantane svevnen

“han løfter glasset og smiler inn i øynene hennes”

eit smil halvt utviska i stålet som kolnar i valseverka
eit smil samla under restane av novembernattas snø
i tidleg formiddags regn

(Paal Helge Haugen, frå Sangbok 1969)

Det er ikkje alle politiske akrobatar som like godt held den liberale balansen mellom udemokratisk einsretting på den eine sida og urealistisk naivisme på den andre. Ein politikar som tidvis har greidd det, er Bent Høie, som no er leiar i programnemnda til Høgre.

Tidlegare i år skreiv Høie ein artikkel om «Religionsfrihet i Norge 2030» på nettstaden verdidebatt.no. Der hevdar han at staten ikkje skal ha religion, men heller ikkje undertrykkje han. Den sekulære religionspolitikken, som forbyr alle religiøse uttrykk i det offentlege rommet, er Høie mot. Forbod av fransk type legg band på livsutfaldinga til dei som religion betyr noko for. Å krevje at folk berre får lov å vere religiøse privat, ikkje offentleg, er illiberalt: «Jeg er ikke redd for at flere religioner vises samtidig … Men det er ikke konfliktfritt. De problemene må vi møte pragmatisk når de oppstår, ikke forsøke å konstruere en såkalt verdinøytral offentlighet», skriv Høgre-Høie.

Denne veka la Høie fram det nye Høgre-programmet. Det inneheld eit overraskande åtak på etablerte norske språkrettar. Utkastet seier at ”Dagens rett til å få svar på egen målform, erstattes med en rett for ansatte i staten og språknøytrale kommuner til å bruke sin egen målform.” Grunngjevinga til Høie er fylgjande: «Jeg synes at vi i større grad skal respektere valg av språkform, … i stedet for å tvinge andre til å skrive den målformen vi har valgt.” (Aftenposten 17. september). Jau, her kan me med overflatisk velvilje sjå eit liknande liberalt mangfaldsprinsipp for personleg språkutøving som for religionsutøving: Den statstilsette må ha rom både for å velje religiøse uttrykk (som hijab) og språklege uttrykk (som bokmål eller nynorsk).

Men i røynda køyrer Høgre-Høie liberale prinsipp på ein smell her. Den norske staten utøver ikkje sjølv religion. Statleg religionsfridom går ut på å tilretteleggje for demokratisk, rettferdig utøving mellom borgarar, utan at staten skal drive religion. Når det gjeld språk og språkbruk, er saka heilt annleis. Staten driv definitivt språkutøving. Staten produserer massevis av språk heile tida, millionar av ord kvar dag. Framlegget til Høgre vil gjere nesten alt dette til bokmål. Mest ingen statlege arbeidsplassar ligg i nynorskkommunar, og diverre er det få nynorskbrukarar som greier oppretthalde språket sitt i solide språkmindretal i statsapparatet i hovudstaden. Med Høgres framlegg vert òg lova om at staten skal produsere 25 prosent av alt materialet sitt på nynorsk, meiningslaus. Om kommunar og institusjonar ikkje lenger har rett til å få materiale på nynorsk, treng det jo ikkje produserast. Framlegget inneber òg at statlege institusjonar, som lensmenn og NAV, som finst i rikeleg mon i nynorskkommunar, ikkje lenger treng sørve innbyggjarane sine på det lokale språket.

Noreg fekk allereie frå 1890- til 1920-åra ein svært moderne og liberal statleg språkpolitikk. Han la til grunn at det var ynska til innbyggjarar og lokalsamfunn som skulle styre statens språk. Konkret ville det seie at innbyggjarane skulle få svar på det språket dei vende seg til staten i, og at statsorgan skulle vende seg til kommunen på det språket kommunen ynskte. Prinsippa vart nedfelte som departementale retningsliner i 1920-åra, målbrukslova i 1930 og vidareførte i den gjeldande lov om målbruk i offentleg teneste (1980).

Den statlege språkpolitikken før dette gjekk ut på at embetsmenn i Kristiania avgjorde statens språkpolitikk gjennom sine personlege preferansar og praksisar. No er det grunn til å spørje: Stiller Høie og Høgre seg eigenleg kritisk til den einsrettande byråkratmakta? Eller vil partiet attende til den illiberale embetsmannsstaten det sprang ut av?

Laurdagsspalta i Nationen, 22. september 2012

I høve dagens 150-årsdag for Hulda Garborg bloggar eg littegrann om Karen Nilsen Mortensson. Ho var ein aktør i nynorskpionertida, og  i periodar av livet var ho Hulda Garborgs kollega. Teksten har vore prenta i Norsk Tidend for mange år sidan, og er bygd på hovudoppgåva mi, utgjeven som Målkvinner før 1900 (Volda 2001). Han er ikkje omvølt i tråd med Hulda Garborg-biografien til Arnhild Skre, så eg postar med det klåre atterhaldet. Hugs det, de som skal skrive doktoravhandling om Karen Nilsen Mortensson!

Då Noregs  Mållag vart skipa i Turnhallen i hovudstaden om ettermiddagen den 4. februar 1906, møtte 137 utsendingar. Mellom dei 137 var seks damer: Margit Sletten og Eugenie Gjelsvik frå Bondeungdomslaget i Oslo, Aslaug Myrvang og Laura Blekan frå Mållaget ved Lærarskulen på Hamar, frk. Longva frå Mållaget ved Lærarskulen på Levanger og Karen Mortensson frå Kvendelaget i Litle Elvardal.

Det skal altså dreie seg om ho frå kvinnelaget i Alvdal. Karen Nilsen var lærarinne og arbeidde i Bergen då ho møtte målmannen Ivar Mortensson-Egnund som mellom anna hadde redigert avisa Fedraheimen saman med Arne Garborg. Karen og Ivar gifte seg i Arna i 1894, flytte så til Alvdal (”Litle Elvardal”) og garden Einabu. Seinare for dei til Gausdal, Fyresdal og Løten, etter kvar han fekk arbeid som prest. Dei vende attende til Alvdal i siste delen av livet, men heldt seg òg mykje i Kristiania.

Karen Mortensson var ein ivrig skribent frå midten av 1890-talet. I 1897 gjekk ho på landsmålskurs hjå ektemannen, men alt frå 1896 skreiv ho på målet både i målavisa Den 17de Mai og kvinnesaksavisa Nylænde. Det er Nylænde som i 1905 melder om at Karen Mortensson har halde føredrag ved skipinga av Litle Elvardal Landskvinnestemmerettsforening, og at ho òg er vald til formann i laget. Den landsomfattande Landskvinnestemmerettsforeningen (LKSF) var på det tidspunktet den klart største kvinnesaksorganisasjonen i Noreg, med den målvenlege kvinnesaksdronninga Fredrikke Qvam på topp og med lokallag over heile landet. Fleire andre målkvinnemiljø organiserte seg i LKSF – til dømes kvinnelag i Vinje og på Voss.

Fredrikke Qvam var elles ei av dei som var til stades på skipingsmøtet til Noregs Mållag i 1906 utan å vere formell utsending. I eit brev til dottera fortel Qvam om møtet med Karen Mortensson denne kvelden: «Jeg sad til Kl 1 inat og talte med Fru Ivar Mortensen, som er et Begavet Stemningsmenneske uden Greie paa Former eller Foreningsarbeide…”. Qvam meiner likevel å sjå at Mortensson har andre talent: ”…det ser ud som vi i hende kan faa en Agitatør, hvad vi i saa høi grad savner.»

Karen Mortensson vart nok aldri ein vidgjeten retorikar, korkje når det gjeld kvinnesak eller målsak. Seinare har ho vore mest kjend for at ho vanka i målkvinneeliten kring Hulda Garborg på Labråten i Asker, saman med Marta Steinsvik og Karen Grude Koht. No er ho så godt som gløymd.

Men som utsending frå Kvendelaget i Litle Elvardal på det aller fyrste mållagslandsmøtet er ho ein illustrasjon på vekselverknaden mellom kvinnesak og norskdom som ein kunne sjå i mange norske bygder kring unionsoppløysinga i 1905 – det historikaren Jostein Nerbøvik har kalla norsk bygdefeminisme.

Nedanfor: Ein utvida argumentasjon, opphavleg eit facebookinnlegg, for kvifor nynorsk skriftleg sidemål er bra for nynorsken som språk og skriftkultur. Og det på ein dag med  fylgjande VG-meldingar (ikkje på nett): «49 prosent sier at sidemålskarakteren bør bort, mens 43 prosent ønsker å beholde den», dessutan: «36 prosent mener norske elever bør ha like strenge krav til å kunne sidemålet nynorsk som til å lære bokmål.» Desse tala bør valkampstrategar i både SV og Høgre merke seg. Nei til sidemål er kanskje ikkje ei openberr vinnarsak likevel?

Så, til saka.

Mange av oss som bur i nynorskkommunane på Vestlandet og i Fjell-Noreg, som har stillingar anten i det offentlege eller det private og som bur i nynorske lokalsamfunn, ser mørkt på at det ikkje lenger skal vere eit mål med allmenn, skriftleg nynorskkompetanse i den norske staten.

Mobiliteten vert stadig større, også mellom nynorsk- og bokmålskommunar. At alle i landet lærer nynorsk, er det grunnlaget me som bur i dei 115 nynorskkommunane har for å kunne krevje at folk som tek jobbar og verv her, skriv nynorsk. Dersom ikkje folk har lært nynorsk, kan me heller ikkje forvente og krevje at dei skriv (dvs lærer seg) det (nei, det er ikkje ei løysing med obligatoriske nynorskkurs – det kjem verksemdene aldri til å ta seg råd og tid til). At det er allmenn kompetanse i nynorsk, er altså grunnlaget for å ha nynorskkommunar. Å ha kommunar administrerte på nynorsk, kommunar som definerer seg som nynorske, er igjen svært viktig for å halde oppe den nynorske skriftkulturen – både for skriftbiletet, reint materielt, men ikkje minst for statusen til skriftspråket. Å ha allmenn kompetanse i nynorsk er i det store og heile viktig for å kunne oppretthalde ein nynorsk region; noko som er ein viktig del av at nynorsk overlever. Dersom dei som har hatt bokmål som fyrstespråk eller dei som av ulike andre årsaker ikkje kan/vil skrive nynorsk, vert stilte fritt til å gjere kva dei vil innanfor desse avgjerande nynorskinstitusjonane, har me fort ein situasjon der nynorsk som bruksmål vert sett under press (fordi bokmål er «lettare» og meir «nøytralt» [= har høgare status]).

At alle i landet lærer nynorsk, er òg grunnlaget me har for å kunne krevje at den norske staten, lokalisert til Oslo, held fram med å produsere språk på nynorsk, som igjen er grunnlaget for at nynorsk er eit offisielt, norsk språk. At det er allmenn kompetanse i nynorsk, er altså grunnlaget me har for å kunne halde på nynorsk som statsberande språk. Den offisielle statusen løyser igjen ut ei rad språkrettar – til dømes for elevar som har nynorsk som fyrstespråk. Du kan alltids seie, heilt synkront, heilt ukontekstualisert, at «nynorsk kan jo ha denne statusen og nynorskelevane kan jo ha desse rettane sjølv om me ikkje krev allmenn skriftleg kompetanse». Diverre trur eg det er eit nokså naivt standpunkt som ikkje heilt tek høgd for korleis makt verkar og har verka. Kvifor skal nynorsk vere offisielt språk når berre 7% av elevane i vgs er borti det (iflg kunnskapsministerens tal)? Internasjonal minoritetsspråkteori er då òg klar på at eit minoritetsspråk tener svært mykje på at majoriteten også lærer det.

Forsking på språkskifte i andre språksamfunn med minoritetsspråk og majoritetsspråk viser òg at det fyrst og fremst er MEIR BRUK og HØGARE STATUS som kan hindre språkskifte.Å ta bort skriftleg sidemålsopplæring kan nok på kort sikt føre til betre haldningar til nynorskelevar blant bokmålselevar, men på litt lenger sikt vil det føre til ei ytterlegare marginalisering av nynorsk som bruksmål og større språkskifte – fordi større deler av statsverksemda og større deler av private og offentleg verksemd i (tidlegare) nynorskkommunar vil skje på bokmål. Me får altså ein situasjon der bokmålsbrukarane ikkje er så sure, men nynorskbruken går ned, og difor vert det stadig vanskelegare å skrive og lære han. Og eg trur dessutan at mindre nynorskbruk heller ikkje vil føre til betre haldningar på mellomkort sikt.

Eg vil meir enn gjerne vere med å diskutere form og farge på sidemålsopplæringa, men eg forhandlar ikkje bort det skriftlege (og dermed ikkje skriftleg vurdering). Etter mitt syn er det eit alt for høgt spel med nynorsk som bruksmål og som skriftkultur.

Denne veka hadde Kristin Halvorsen ein plan. Forslaget hennar om å svekke nynorsk som sidemål skulle seljast inn med høglydde bekymringar om kor dårleg det står til med nynorsk som hovudmål og kor kort tid det er att før nynorskenden er nær. Sidemålspilla til SV kunne altså sukrast med garantiar om ei rad tiltak for at nynorskelevane i større grad skal halde fram med å skrive nynorsk i staden for å byte til bokmål.

Kunnskapsministeren har heilt rett i at dette språkskiftet er eit stort problem for nynorsk som bruksmål. Mellom 30 og 40 prosent av nynorskelevane byter mål fordi dei les nynorsk for lite, fordi nynorsk difor kjennest vanskeleg, fordi det framstår unøytralt og uvanleg. Mottiltaka som staten har lansert, hovudsakleg i stortingsmeldinga Mål og meining frå 2008, har vore få og magre.

Men Kristins kandiserte “offensiv for nynorsk” gjev likevel ein underleg ettersmak. For det fyrste fordi tiltaka hennar mot språkskiftet berre er resirkulasjon av dei gamle tiltaka frå 2008, tiltak som viste seg å vere alt for uforpliktande. No vert dei repeterte: Meir forsking? Som om ein ikkje veit nok om språkskiftet for å kunne gjere noko. Tiltaksplanar? Har alt vore laga, både av Nasjonalt senter for nynorsk i opplæringa (Nynorsksenteret) og Språkrådet, men utan mottakar, ingen til å fylgje opp. Ressursgruppe? Me har altså eit heilt senter for nynorsk, som har glimra med fråveret i framlegga frå SV. Meir digitale læremiddel? Har staten snakka om i 15 år, men i verkelegheita er nynorskelevane sine læremiddelrettar innskrenka dei siste åra. Det einaste nye SV-tiltaket er eit ekstra opptakspoeng for nynorsk som hovudmål, men det er ei svale som neppe gjev sommar.

For det andre lagar kunnskapsministeren i praksis ei motsetning mellom å styrke nynorsk som hovudmål og å styrke nynorsk som sidemål. Den motsetninga er sjølvsagt falsk. Det er ikkje slik at nynorsk som sidemål må svekkjast for at nynorsk som hovudmål kan styrkast. Det er ikkje slik at statusen til nynorsk må gå ned for at talet på nynorskelevar kan gå opp. Situasjonen til nynorsk liknar på situasjonen til minoritetsspråk over heile verda, og slik kan me også dra vekslar på internasjonal erfaring. Den fortel oss at det fyrst og fremst er meir nynorsk med høgare status som må til for å hindre språkskifte.

Dei fleste elevar “får ikkje bruk for å skrive nynorsk seinare i livet», skriv Utdanningsdirektoratet i det brevet kunnskapsministeren no støttar seg på. Men me som bur i nynorskkommunane på Vestlandet og i Fjell-Noreg, er smerteleg klare over at me treng nynorskkompetanse overalt og i alle yrke, både offentlege og private. Mobiliteten i Noreg vert stadig større, også mellom nynorsk- og bokmålskommunar. At alle i landet lærer nynorsk, er grunnlaget me har for å kunne krevje at folk som tek jobbar i Vik, Voss og Vang skriv nynorsk. At det er allmenn kompetanse i nynorsk, er altså grunnlaget for å ha nynorskkommunar. At alle i landet lærer nynorsk, er grunnlaget me har for å kunne krevje at den norske staten, lokalisert til Oslo, held fram med å produsere språk på nynorsk. At det er allmenn kompetanse i nynorsk, er altså grunnlaget me har for å kunne halde på nynorsk som offisielt språk. Kristin Halvorsen har ikkje eit program for meir nynorsk, men for mindre, og ho har eit program for ein nynorsk utan statsberande status. Dermed har ho òg eit program for meir språkskifte.

Å senke nynorskens status og å skape færre sidemålsbrukarar gjer det ikkje lettare å vere nynorskelev. Kristin Halvorsens plutselege omsorg for nynorskelevane gjev lite vern mot storbølgja av språkskifte frå nynorsk som vil kome om ho i praksis avviklar sidemålsordninga.

(Dagens laurdagstekst i Nationen)